مقاله
موضوع مقاله : منبت کاری
گرد آورنده : محمد ملارسولی هنر آموز رشته کابینت سازی
هنرستان کاردانش عرفان
مهر ماه 1397
جهت استفاده و آشنایی هنر جویان رشته صنایع چوب با منبت کاری، تاریخچه ای از منبت کاری در ایران ، سبک های مختلف منبت کاری، وسایل مورد نیاز برای منبت کاری و استفاده از دستگاهای سی ان سی در منبت کاری
منبت چیست؟
در صنایع تزیینی چوب، هنر کنده کاری نقوش بر روی چوب را منبت کاری (Wood Carving) می گویند و منبت کار (Wood Carver) نیز کسی است که عمل کنده کاری روی چوب را انجام می دهد؛ هر چند نقاشان و معماران نیز نقشی را که اندکی از زمینه خود بلندتر باشد منبت می گویند.
منبت کاری هنری است مشتمل بر حکاکی و کنده کاری بر روی چوب . این هنر دستی نماد احساس، ادراک ، اندیشه و خلاقیت هنرمندان که با ذوق و سلیقه سرشار ، اثر هنری را ابداع می کنند. این فن ، سابقه ای بسیار طولانی دارد؛ تا حدی که آغاز تاریخ منبت را می توان به زمانی نسبت داد که انسان برای اولین بار با ابزارهای تیز و برّنده آشنا و چوب را تراش داده است.
اولین قدم در راه شناخت منبت و منبت کاری دانستن معنی کلمه منبت است. منبت یعنی رویانیده شده، ماخوذ از تازی، نقشهای برجسته به شکل گل وگیاه و جز آن که به روی چیزی نقش کننده و هر آنچه در وی کنده کاری کرده باشند خواه چوب باشد یا جز آن، به اصطلاح نقاشان و معماران نقشی که از زمین خود، اندک بلند باشد چنانکه نقش سکه بر روپیه و آن را در فارسی منبت کاری هم گویند. منبت یعنی کنده کاری شده، نقش برجسته و کنده کاری شده بر روی چوب زنده. با توجه تعاریفی که از واژه منبت آورده شد می توانیم آن را بدین گونه تعریف کنیم:
منبت در لغت از ریشه ( ن ب ت) یا نبات گرفته شده و از آنجا که نبات در زبان عربی به معنی گیاه می باشد پس منبت مستقیما به گیاه اشاره دارد، نه ماده دیگری
تاریخچه ی منبت کاری در ایران
هنر منبت کاری در ایران سابقه طولانی دارد و به زمان ورود اعراب و حدود ۱۵۰۰ سال پیش باز میگردد. قدیمی ترین اثر منبت موجود در ایران یک در چوبی متعلق به مسجد جامع عتیق شیراز است. این در که مربوط به قرن سوم هجری است حدود ۱۲۰۰ سال قدمت دارد. اوج هنر منبت ایران در دوره صفوی بود و در اواخر دوره زندیه و اوایل قاجاریه رو به افول نهاد.
امروزه، حرفه منبت کاری مانند دیگر صنایع دستی در گوشه و کنار کشور پا بر جا است و به خصوص در شهرهایی مانند گلپایگان و آباده رونق مناسبی دارد. از میان شهرهای ایران منبت کاری های اصفهان به واسطه تردد گردشگران خارجی و بناهای به جا مانده از دوران گذشته بیش از سایر مناطق کشور نزد جهانیان شناخته شده است. سقف چوبی عمارت هشت بهشت یکی از نمونه های منبت کاری اصفهان است که مورد توجه بسیاری از بازدیدکنندگان خارجی قرار گرفته است.
از بزرگان این هنر میتوان به اساتیدی همچون زنده یاد استاد پرویز زابلی، زنده یاد استاد احمد امامی، زنده یاد استاد علی امامی، استاد محمد طاهر امامی، زنده یاد استاد احمد صنیعی، استادان زنده یاد محمد و علی مختاری، استاد مهدی طوسی، استاد سید کمال میرطیبی، استاد مهدی امرایی و استاد محمد رضا گرامی اشاره کرد.
چگونه منبت کاری کنیم
مانند هر صنعت دیگر برای شروع این حرفه در اولین قدم باید لوازم منبت کاری روی چوب را تهیه نمایید. منبت کاری ابزار خاص خود را می خواهد که البته چندان گران قیمت و پیچیده نیستند. چاقو، مغار و قلم از ابتدایی ترین وسایل منبت کاری چوب هستند. برای کار حرفه ای با چوب علاوه بر مغارهای تخت و مورب، خمیده، تخت، کج، گیلویی و شفره به ابزارهایی مانند اره، رنده و سنباده نیز نیاز خواهید داشت. لذا به طور کلی می توان گفت جهت منبت کاری به ابزارهای زیر نیاز می باشد.
انواع ابزارهای منبت کاری
بدون ابزار نمی توان چوب را برش داد. مطمئن شوید که بنابر روش انتخابی تان ابزار درستی را برگزیدید.
- چاقوی منبت کاری تراش دهنده: متداول ترین ابزار منبت کاری چوب است.
- چاقوی تراش دهنده لبه ای با یک سانتی متر طول، دستگیره ای برای راحتی کار و آسیب نرساندن به دست دارید.
- اگر کار دستتان برایتان مهم است، پس سرمایه گذاری برای خرید لازم است.
- چاقوی تراش دهنده با کیفیت از فولاد کربن ساخته شده و کیفیت آن قابل مقایسه با نمونه های ارزان نیست.
- اسکنه: اسکنه ها ابزارهای منبت کاری موربی هستند که بر روی چوب های بزرگ و کوچک با توجه به عرض برششان قابل استفاده اند.
- اسکنه های U، V و قاشقی نمونه های آن برای کنده کاری، شکل دادن و هموار سازی هستند.
- کوبه ها: کوبه ها ابزارهای تیزی هستند که در روش های تراش دهی چوب استفاده می شوند.
- تراش دهنده چوب می تواند یک چکش لاستیکی بر روی کوبه در عوض چکش چوبی باشد تا صدا را کاهش داد و از پوشش زیاد بر روی دسته کوبه جلوگیری کند.
منبت کاری با فرز انگشتی نیز میسر است و این ابزار به خصوص در پروژه های پیچیده مانند منبت کاری چهره روی چوب کاربرد دارد. منبت کاری چوب به عوامل مختلفی وابسته است و علاوه بر مهارت در کار با ابزار باید شناخت مناسبی از چوب و تکنیک های تراش آن داشت.
برای آموزش منبت میتوان به آموزشگاه های فنی و حرفه ای در شهرهای مختلف مراجعه نمود و با گذراندن دوره های آموزشی و تمرین و ممارست به سطوح بالای این هنر اصیل دست یافت.
سبک های منبت کاری
بنابه روشهای مختلف ساخت منبت این هنر به سه زیر شاخه زیر تقسیم میشود:
1- حکاکی
2- برجسته نمایی
3- پیکرتراشی
در هر سه این فنون مهارت های به کار گرفته شده باید بتوانند حجمی را به نمایش بگذارند.
همه کنده کاری ها، گود برداری ها، کندن و تراشیدن ها در نهایت یک حجم واقعی را به نمایش خواهند گذاشت.
در منبت طرح نهایی از زمینه جدا شده است این جدایی یا به صورت بیرون زدگی است و
یا به صورت گود برداری ولی آنچه مسلم است طرح حجم دار نهایی است.
آموزش حکاکی روی چوب در منبت کاری
سبک حکاکی روی چوب نوعی منبت کاری است که به کمک ابزار خاصی انجام می شود.
در آموزش منبت کاری برای حکاکی می بایست شناخت صحیحی از ابزارها داشت و هنرجو
ابتدا طرز کار با ابزار حکاکی را فرا می گیرد.
هنرجو در دوره های آموزش منبت یاد می گیرد چگونه ابزار را به درستی در دست بگیرد و چگونه از آن استفاده کند.
حکاکی در واقع گود برداری با ابزار است.
خلاقیت و تجسم ذهنی در حکاکی نقش مهمی دارد اینکه بتوان در نظر گرفت نسبت حجم
نهایی به عمق گود برداری چگونه باشد تنها در اثر تجربه قابل یادگیری است.
در آموزش منبت کاری به سبک حکاکی، طرح نهایی نسبت به سطح کار در عمق قرار می گیرد.
در واقع سطح چوب بالاتر از طرح حکاکی شده خواهد بود.
منبت کاری به روش برجسته سازی
در منبت کاری به سبک برجسته سازی اما آموزش متفاوتی خواهیم داشت.
برجسته سازی نقشه و طرح مورد نظر را به صورت کاملا مجزا در نظر می گیرد.
در واقع طرح نهایی از زمینه بیرون آمده و به نوعی رویانده خواهد شد.
با پیشرفت کار و تکمیل شدن طرح همه مناطق برجسته سازی خواهد شد و در واقع زمینه صاف دیده نخواهد شد.
انتخاب چوب دلخواه برای طرح مورد نظر باید با دقت باشد تا رنگ و طرح به زیبایی روی زمینه برجسته شود.
بدیهی است که در نهایت طرح اصلی دیده خواهد شد و زمینه از چشم پنهان می ماند.
پیکر تراشی
پیکر تراشی که در زمره مجسمه سازی نیز قرار دارد را می توان با تکنیک های منبت اجرا کرد.
منبت کاری به هر شیوه ای که اجرا شود نیاز به آموزش دارد و هنرجویان با ثبت نام در دوره های آموزشی می توانند نحوه کار منبت را به درستی فراگیرند.
آموزش منبت کاری نیاز به تمرین و کسب تجربه دارد.
خواندن کتاب های آموزشی، جزوه های آموزشی و یا دیدن فیلم های آموزش منبت کاری، نمی تواند از هیچکس یک استادکار ماهر و حرفه ای بسازد.
آموزش منبت کاری می بایست به صورت عملی و توام با اجرای کار باشد تا هنرجو بتواند دروس فراگرفته شده را اجرا کند.
تنها در هنگام اجرای منبت می توانید نقاط ضعف خود را شناسایی کنید و ایرادات احتمالی را بر طرف سازید.
مرا حل انجام کار در آموزش منبت کاری روی چوب
در آموزش منبت کاری حکاکی و کنده کاری باید در جهت رگه های چوب باشد.
ابتدا طرح را با کاربن روی چوب پیاده کرده و بعد برش اولیه را شروع کنید.
پس از برش طرح، زمینه را به عمق ۱ تا ۳ میلی متر خالی کنید.
عمق بیشتر زیباتر خواهد بود.
فرم دهی را پس از خالی کردن با قلم های ریزتر انجام دهید.
سنباده کشی فراموش نشود.
ابزار برش را همیشه تیز نگه دارید تیغه ابزار را با سنگ مخصوص تیز کنید تا برش هایی خوب داشته باشید.
اگر در حین کار قطعه ای جدا شد نگران نباشید و این قطعه را با چسب چوب بچسبانید.
پس از سنباده نهایی جای چسب مشخص نخواهد شد.
در نهایت از روغن زیتون یا گردو برای جلای بیشتر طرح استفاده کنید.
چوب مورد استفاده در منبت کاری:
استاد منبت کار بنا بر رنگ و جنس کاری که می خواهد بسازد از میان چوب های گوناگون چوب مناسب را انتخاب می کند. در این میان تعدادی از چو بها از بقیه کاربری بیشتری در ساخت آثار هنری منبت کاری دارند.از جمله این چوبها می توان به چوبهای چوب گردو ، چوب گلابی ، چوب چنار، چوب نارون و چوب راش و نیز چوب تبریزی اشاره نمود .
ا ین چوب ها هرکدام رنگ منحصر به فردی دارند که در آفرینش های هنری کمک قابل توجهی به زیبایی نهایی اثر می کنند.
استفاد از دستگاههای سی ان سی در منبت کاری
شاید برای بسیاری از افراد این سؤال پیش آمده باشد که شرکت‌های تولید مبلمان چگونه می‌توانند الگوهای مختلف را با سرعت بالا بر روی چوب حکاکی کنند؛ اما بهتر است بدانید که تمامی این کارها به کمک دستگاه سی ان سی منبت انجام می‌گیرد. کار با دست و استفاده از هنر آن بسیار ارزشمند
است و در سطح جامعه نیز از مقبولیت بالای برخوردار است، اما باید بپذیریم که منبت کاری سنتی و استفاده از دست در فرآیندهای صنعتی و تولید با حجم بالا، کارایی مناسبی نداشته و بازدهی مورد نظر فعالین این حوزه را نخواهد داشت و به همین دلیل به استفاده از دستگاه سی ان سی منبت روی می‌آورند.
با توجه به ظرفیت این دستگاه‌ها و تاثیری که می‌توانند بر تولیدات حوزه چوب و فلز داشته باشند، بررسی دستگاه سی ان سی منبت و نحوه عملکرد آن را در این قسمت مورد توجه قرار خواهیم داد و تلاش می‌کنیم که قسمتهای مختلف آن را معرفی کنیم.
دستگاه سی ان سی منبت چیست؟
همانطور که از اسم دستگاههای سی ان سی (Computer Numerical Control) برمی‌آید، کنترل عددی و نرم افزارهای کامپیوتری نقش بسیار مهمی در عملکرد این دستگاه‌ها دارند. دستگاه سی ان سی منبت نیز بر اساس همین اصول کار می‌کند و به عنوان دستگاهی تعریف میشود که تحت کنترل نرم‌افزارهای کامپیوتری قرار داشته و با استفاده از ابزارهای برشی مخصوص برای حکاکی و علامت گذاری بر روی محصولات چوبی، فلزی و پلاستیکی مورد استفاده قرار می‌گیرد. البته باید توجه داشت که در
حال حاضر دستگاه سی ان سی منبت بر روی چوب از محبوبیت بیشتری برخوردار است.
این دستگاه‌ها از دو بخش کامپیوتری و مکانیکی تشکیل میشود که با استفاده از سیستم‌های مختلف به همدیگر ربط داده شده‌اند. اگرچه چنین تقسیم بندی صحیح نیست، اما می‌توانیم کلیت دستگاه سی ان سی منبت را به دو بخش تقسیم کنیم و به این شکل به درک عملکرد و وظایف آن کمک کنیم. بخش کامپیوتری یا همان بخش هوشمند دستگاه، وظیفه طراحی الگوهای مختلف و همچنین کنترل دستگاه را بر عهده دارند. اما، بخش مکانیکی دستگاه، همانند یک دستگاه مکانیکی معمولی عمل می‌کند و در آن
محورهای مختلفی تعبیه شده است که امکان حرکت ابزار برشی در جهت‌های مختلف را فراهم می‌آورد.
قطعات مختلف دستگاه سی ان سی منبت؟
همانطور که عنوان شد، دستگاه سی ان سی منبت را می‌توانیم به دو بخش تقسیم کنیم و قطعات مختلف آن را مشخص کنیم. به طور کلی، قطعاتی که در دستگاه سی ان سی منبت به کار رفته‌اند عبارتند از:
شاسی اصلی
شانسی اصلی شامل بدنه و اتاقک کلی دستگاه CNC میشود که وظیفه نگه داشتن قطعات مختلف را بر عهده دارد. وجود شاسی اصلی برای عملکرد دستگاه بسیار مهم است و از ایجاد نویز و لرزش قطعات مختلف به هنگام کار جلوگیری می‌کند.
ابزار برشی
ابزار برشی در تعیین نوع دستگاه سی ان سی اهمیت دارد و ممکن است با توجه به مدل‌های مختلف آن متفاوت باشد. در دستگاه سی ان سی منبت عمدتاً از مته برای حکاکی استفاده میشود. رایج‌ترین نوع ابزار در دستگاههای منبت، دستگاههای ۸ کله هستند که امکان برش هشت نمونه کار به صورت همزمان را دارند.
اسپیندل
عامل اصلی ارتباط بین بخش مکانیکی و بخش هوشمند دستگاه سی ان سی منبت برعهده اسپیندل است. در حقیقت این قطعه به عنوان یک پل ارتباطی عمل می‌کند که دستورهای صادر شده از طرف نرم افزار کنترل دستگاه را به حرکت در محورها تبدیل می‌کند. سرعت کلی دستگاه توسط سرعت اسپیندل تنظیم میشود.
محورها
عامل اصلی حرکت ابزار برشی در جهت‌های مختلف و حتی حرکت میز دستگاه، محورها هستند. هرچه تعداد محورها در یک دستگاه بیشتر باشد، دستگاه توانایی حرکت در جهت های مختلف را خواهد داشت. در حال حاضر دستگاههای CNC با دو، سه، چهار و حتی پنج محور ساخته شده اند که حرکت در جهت‌های X، Y و Z را فراهم می‌کنند. این محورها در ایجاد الگوهای پیچیده و حکاکی برای طرح های صنعتی سخت مفید هستند.
صفحه کنترل برقی
صفحه کنترل برقی یک فضای فیزیکی همانند فضای نرم افزار کنترل دستگاه در اختیار اپراتور قرار می‌دهد و اپراتور به کمک آن تعیین می‌کند که ابزار برشی در چه جهت‌هایی و با چه سرعتی حرکت کند و در چه
قسمتهای از نمونه عملکرد بیشتری داشته باشد.
نرم افزار کنترل دستگاه
نرم افزار کنترل دستگاه سی ان سی منبت به عنوان هوش مصنوعی و در حقیقت مغز دستگاه عمل می‌کند و اپراتور در این نرم افزار تعریف می‌کند که محورها به چه صورتی حرکت کنند و ابزار برشی به چه شکلی بر روی چوب کار کند. نرم افزار استفاده شده در این دستگاه‌ها معمولاً نرم افزار CAM است که ممکن است برخی از شرکت‌ها اقدام به ایجاد یک نرم افزار تخصصی برای محصول خود کنند.
نرم افزار طراحی
نرم افزارهای طراحی در دستگاههای سی ان سی متفاوت هستند وظیفه اصلی طراحی الگوی اولیه بر عهده این نرم افزار است. این نرم افزارها به صورتی عمل می‌کنند که حتی اگر اپراتور توانایی کشیدن طرح‌های جدید را نداشته باشد، امکان استفاده از طرح‌های اینترنتی و از پیش آماده را به کاربر می‌دهند. مهم‌ترین نرم افزارهای طراحی استفاده شده در دستگاه سی ان سی منبت ، نرم افزارهای اتوکد یا 3D هستند.
دستگاه سی ان سی منبت چگونه کار می‌کند؟
عملکرد دستگاه سی ان سی منبت به تمامی قطعات ذکر شده در بخش بالا بستگی دارد و در واقع همانند یک جریان حرکت می‌کند. در گام ابتدایی، اپراتور با استفاده از نرم افزارهای طراحی اقدام به طراحی الگوهای مختلفی می‌کند که باید توسط ابزار برشی انجام شوند. اگر اپراتور توانایی ایجاد الگوهای پیچیده را نداشته باشد، می‌توانند یک طرح از اینترنت دانلود کرده و با استفاده از نرم افزار آن را به فرمت مورد نیاز دستگاه تبدیل کند. گام دوم، استفاده از نرم افزار کنترل است که امکان کنترل محورها و اسپیندل را
به اپراتور می‌دهد. در حقیقت، اپراتور با استفاده از صفحه کنترل برقی، مختصات مورد نیاز را به دستگاه داده و دستگاه با توجه به این مختصات، حرکت نهایی خود را مشخص می‌کند. دستور صادر شده از طرف نرم افزار دستگاه، توسط اسپیندل اجرا شده و به محورها انتقال داده میشود. محورها نیز با توجه به ترتیبی که از قبل برای آنها مشخص شده است حرکت می‌کنند و نرم افزار برشی را در جهت‌های مختلف حرکت می‌دهند. در حقیقت چیزی که در مورد دستگاه سی ان سی منبت وجود دارد این است که کلیه دستورات در بخش نرم افزار و کنترل برقی تعریف شده، و اپراتور از چرخه حرکت آن خارج میشود. در این مرحله نقش اپراتور تنها به نظارت بر کار دستگاه خلاصه میشود.
